Probleemoplossing: meer dan symptomen bestrijden

Problemen zijn overal. In organisaties, teams en in ons dagelijks leven. Toch blijkt het oplossen ervan niet altijd even vanzelfsprekend. Sterker nog, uit onderzoek blijkt dat projecten en verandertrajecten vaker mislukken dan slagen. Niet omdat er geen oplossingen worden bedacht, maar omdat we vaak fantastische oplossingen bedenken voor het verkeerde probleem.

De manier waarop we naar problemen kijken, bepaalt welke oplossingen we zien. Een financieel expert ziet liquiditeitsproblemen, een personeelsadviseur wijst op de cultuur, en een kwaliteitsmedewerker spreekt over productiefouten. Allemaal kijken ze naar dezelfde werkelijkheid, maar vanuit een ander perspectief. Probleemoplossing vraagt dus om meer dan alleen analytisch vermogen: het vereist het vermogen om met verschillende brillen naar vraagstukken te kijken.

Van probleemgericht naar oplossingsgericht

Traditioneel duiken we diep in problemen: wat is de oorzaak, wie is verantwoordelijk, waarom gebeurt dit? Deze probleemgerichte benadering is waardevol, maar kent beperkingen. Ze houdt ons gevangen in wat niet werkt, in plaats van te verkennen wat wél mogelijk is.

Een alternatieve stroming richt zich juist op oplossingen in plaats van problemen. Deze aanpak verschuift de aandacht van 'wat is er mis?' naar 'wat willen we bereiken?' en 'wat werkt al?' Het gaat niet om het ontkennen van problemen, maar om een fundamenteel andere manier van kijken.

Omdenken: transformatie in plaats van verzet

Waarom werken sommige problemen zo weerbarstig? Vaak omdat we ze blijven benaderen op dezelfde manier als waarop ze zijn ontstaan. Arnold van Winden en Hans Heerkens wijzen erop dat systematiek helpt, maar Berthold Gunster voegt daar een essentiële dimensie aan toe: de kracht van het omdraaien van je perspectief.

Omdenken is geen wishful thinking of problemen wegpoetsen. Het is een methode om problemen te herdefiniëren, zodat nieuwe oplossingsrichtingen zichtbaar worden. Waar traditioneel probleemoplossen vraagt om verzet tegen wat er is, nodigt omdenken uit tot transformatie van wat er is.

Visueel denken en creatieve technieken

Niet elk probleem laat zich vangen in spreadsheets of PowerPoint-presentaties. Complexe vraagstukken vragen om andere gereedschappen. Hier komt visueel denken om de hoek kijken: de vaardigheid om met eenvoudige tekeningen problemen te verkennen, te begrijpen en op te lossen.

Dan Roam toonde aan dat je geen ontwerper hoeft te zijn om visueel te kunnen denken. Met simpele vormen – cirkels, vierkanten, pijlen – kun je complexe businessvraagstukken helder maken. Het gaat er niet om mooi te tekenen, maar om duidelijk te maken.

Design thinking voor complexe vraagstukken

Wanneer problemen te complex worden om lineair aan te pakken, biedt design thinking uitkomst. Deze aanpak komt voort uit de ontwerpwereld, waar architecten en designers van oudsher werken met onzekere, open vraagstukken. In plaats van eerst analyseren en dan oplossen, werk je iteratief: je maakt snel prototypes, test ze, leert ervan en past aan.

Guido Stompff benadrukt dat design thinking niet zozeer een techniek is, maar een houding. Het is het vermogen om met onzekerheid om te gaan, om vanuit verschillende perspectieven te kijken, en om door te doen te leren in plaats van eerst alles te willen doordenken.

Denken in zes perspectieven

Edward de Bono ontwikkelde een methode die wereldwijd erkend is: de zes denkhoeden. Elk hoed representeert een andere manier van denken – van rationeel en emotioneel tot creatief en kritisch. Door bewust van hoed te wisselen, voorkom je dat discussies vastlopen in eenzijdige perspectieven.

Deze methode erkent iets essentieel: elk perspectief heeft waarde, maar geen enkel perspectief is compleet. Door systematisch verschillende invalshoeken te verkennen, ontstaat een rijker beeld van het probleem én van mogelijke oplossingen.

Nieuwe stemmen in de probleemoplossing

De afgelopen jaren zijn er verfrissende nieuwe perspectieven bijgekomen. Kritisch denken voor probleemoplossers van Jack van Minden biedt managers concrete tools om de wortel van problemen bloot te leggen, terwijl Think like a freak van Steven Levitt en Stephen Dubner uitdaagt om radicaal anders te denken.

Wat deze nieuwe aanpakken gemeen hebben: ze dagen de status quo uit. Ze stellen vragen bij onze aannames en dwingen ons om buiten gebaande paden te denken. Niet uit liefde voor vernieuwing, maar omdat de werkelijkheid te complex is geworden voor standaardoplossingen.

Praktische toepassingen in organisaties

Theorie is mooi, maar hoe pas je dit toe in de dagelijkse praktijk van organisaties? De consultancymethode van Marc Baaij biedt hier houvast. Het boek presenteert een methodiek die specifiek gericht is op het effectief oplossen van complexe organisatieproblemen.

Wat opvalt aan succesvolle probleemoplossing in organisaties: het vraagt om een combinatie van methoden. Soms heb je de structuur van een systematische aanpak nodig, soms de creativiteit van design thinking, en vaak een dosis omdenken om vast te zitten patronen te doorbreken.

De kunst van het goede probleem

Misschien wel de belangrijkste vaardigheid in probleemoplossing: het stellen van de juiste vraag. Niet elk probleem is het echte probleem. Symptomen worden vaak aangezien voor oorzaken. Medewerkers die negatief doen, blijken soms juist zeer betrokken. Vertraging in projecten wijst soms op onduidelijke prioriteiten hogerop.

De beste probleemoplossers zijn daarom vaak niet degenen met de meeste oplossingen, maar degenen die de beste vragen stellen. Die durven te onderzoeken of het probleem wel het probleem is. Die ruimte nemen om te verkennen voordat ze concluderen.

Van inzicht naar actie

Probleemoplossing is geen academische exercitie. Het gaat om concrete resultaten, om werkbare oplossingen die het verschil maken. Daarom eindigt elk traject met dezelfde vraag: wat ga je nu doen?

De literatuur over probleemoplossing biedt geen wondermiddelen. Wat ze wel biedt, is perspectief. Inzicht in verschillende benaderingen. Handvatten om vast te zitten patronen te doorbreken. En misschien wel het belangrijkste: de geruststelling dat worstelen met complexe vraagstukken normaal is, en dat er wegen zijn om erdoor heen te navigeren.

Of je nu kiest voor de systematiek van Hans Heerkens, het omdenken van Berthold Gunster, het visuele denken van Dan Roam of de creativiteit van Guido Stompff: het begint met erkennen dat problemen erbij horen. Niet als bewijs van falen, maar als uitnodiging tot ontwikkeling. De vraag is niet of je problemen tegenkomt, maar hoe je ermee omgaat.